Przełom października i listopada w Krakowie to moment szczególnej fety z okazji odzyskania niepodległości. W tym roku jest ona hucznie świętowana ze względu na okrągłą rocznicę. Dokładnie 100 lat temu miały miejsce wydarzenia, które zainicjowały istnienie niepodległego państwa. Podążmy szlakiem tych dni oraz przyjrzyjmy się pamiątkom, które zostały w naszym mieście po tych przełomowych momentach z historii Polski.
Ostatnie dni wojny w Krakowie i odzyskanie niepodległości.
Jesienią 1918 roku dało się wyczuć zbliżającą się klęskę Państw Centralnych. Mówiono wręcz o agonii Monarchii Habsburskiej. W związku z tym już 15 października polscy posłowie z parlamentu wiedeńskiego złożyli deklarację, że od teraz czują się obywatelami wolnego i zjednoczonego Państwa Polskiego. Z tego symbolicznego aktu zrodziły się kolejne działania. Pod koniec przedostatniego miesiąca wojny posłowie oraz radni Miasta Krakowa podjęli uchwałę o przynależności ziem Galicji do powstającej Polski. 28 X 1918 r. utworzono Polską Komisję Likwidacyjną na czele z Wincentym Witosem. Było to preludium do powstania rządu niepodległej Polski. Komisja posiadała władze w większości zachodniej Małopolski, wpierała również dążenia niepodległościowe Polaków na wschodzie a w szczególności we Lwowie. Na czele departamentu wojskowego stał pułkownik Bolesław Roja, jednak armia była w dalszym ciągu podporządkowana władzom austriackim. W tej sytuacji jedynym wyjściem był przewrót inspirowany przez zakonspirowanych oficerów narodowości polskiej. 30 X w na tajnym spotkaniu, które odbyło się na ul. Lasoty 3 w Podgórzu doszło do opracowania planu działania. Na czele akcji stanęli porucznik Antoni Stawarz oraz kilku innych spiskowców, m.in. Wilhelm Stec, Jan Gawron. Ludwik Iwaszko i Franciszek Pustelnik. Zaplanowano przejęcie koszar wojskowych w Podgórzu (okolice dzisiejszej Korony), a jeszcze wcześniej Dworca w Płaszowie. Tutaj można było liczyć na zaprzyjaźnionych kolejarzy, którzy poparli przewrotową działalność poruczników. Pomyślano o wszystkim, nawet o biało-czerwonych kokardach, przygotowanych przez Marię Wisłocką. Następnego dnia 31 X we wczesnych godzinach porannych opanowano strategiczne punkty Podgórza (koszary na Kalwaryjskiej i Wielickiej) i stąd ruszono w kierunku krakowskiego Rynku. W ciągu kilku godzin zajęto prawie całe miasto, począwszy od Kazimierza i Stradomia po Kleparz. Do żołnierzy masowo dołączała ludność cywilna. Ich działania poparli też Czesi i Słowacy, którzy kwaterowali w Krakowie. Najbardziej wymownym momentem było opanowanie budynku odwachu przy Wieży Ratuszowej na Rynku Głównym ok. 11.30. W atmosferze ogromnej radości zrzucano symbole władzy habsburskiej. W krótkim czasie na wieży pojawiła się ogromna biało-czerwona flaga. Około godziny 15.00 austriacki generał Benigni oddał władzę członkom Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Kraków mógł więc, jako jedno z pierwszych miast, cieszyć się wolnością. Kolejne impulsy przyszły wraz następnymi tygodniami listopada, kiedy do Warszawy wrócił Józef Piłsudski i można było myśleć o budowie rządu całego kraju oraz podejmowaniu kolejnych kroków umacniających państwowość. Warto dodać, iż przejęcie władzy w Krakowie odbyło się w sposób bezkrwawy. Dużą rolę odegrali w tym inicjatorzy spisku, ich spryt i zdecydowanie.
Szlak odzyskania niepodległości.
Gdybyśmy dzisiaj chcieli pochodzić tymi samymi drogami, którymi podążali ludzie wyzwalający Kraków w 1918 roku to warto by się cofnąć nieco wcześniej. Niepodległość rodziła się bowiem w długim i trudnym procesie. Należało by udać się na Błonia skąd w dniu 6 VIII 1914 roku wyruszała I Kompania Kadrowa oraz formowały się oddziały Legionów. To tutaj na ul. Oleandry w Muzeum Czynu Niepodległościowego mieszczącym się w Domu im. Józefa Piłsudskiego możemy zobaczyć pamiątki związane ze stopniowym odzyskiwaniem niepodległości z lat 1914-1918. Po drodze do Rynku Głównego, jeśli pójdziemy ul. Piłsudskiego, spotkamy kolejny monument przypominający o czynie niepodległościowym. Składa się on z kilu części. Na postumencie jednego z nich stoi marszałek Piłsudski przy maszcie flagowym w asyście orła, który wzbija się do lotu, a przed dowódcą, na drugim, maszeruje czwórka legionistów. Pomnik projektu Czesława Dźwigaja został odsłonięty 10 listopada 2008 roku.
Przechodząc jednak do 1918 roku to mamy w mieście kilka pamiątek świadczących o tych gorących wydarzeniach. Po drugiej stronie Wisły w Podgórzu na ul. Lasoty 3 znajdziemy tablicę poświęconą Antoniemu Stawarzowi. Było to jego mieszkanie, w którym ustalano plany przewrotu z 31 października. Następnie można by przejść przez Plac Niepodległości (okolice Korony), to stąd ruszyły oddziały spiskowców w kierunku krakowskiego Rynku. Na głównym placu miasta na ścianie Ratusza umieszczono dwie tablice – jedną w 1928, drugą w 1988 roku. Obie dotyczą wydarzeń przełomu października i listopada 1918 roku. Ostatnia przypominająca Jana Pawła II, nawiązuje do dziedzictwa niepodległościowego i została odsłonięta 11 listopada 2006 roku.
Kolejne miejsca Krakowa związane z wyzwoleniem to skwer przed Collegium Novum na krakowskich Plantach, na którym 3 maja 1919 roku posadzono „Dąb Wolności”. Nieco dalej na ul. Rajskiej w budynku dzisiejszej biblioteki wojewódzkiej znajdziemy tablicę poświęconą żołnierzom, którzy w listopadzie 1918 roku ruszyli na odsiecz Lwowa.
Uzupełnieniem szlaku niepodległości może być także wizyta w kilu miejscach związanych z Józefem Piłsudskim: Krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów w Katedrze Wawelskiej oraz Kopcu usypanym dla uczczenia jego zasług. Wychodząc z podziemi wawelskiej świątyni zwróćcie uwagę na baldachim z napisem „Ciała śpią, dusze czuwają”, jest to symboliczna konstrukcja obrazująca zrzucenie jarzma trzech zaborców.
Na koniec warto również pójść na Cmentarz Rakowicki. Tutaj znajdziemy groby legionistów z czasów I wojny światowej oraz nagrobek por. Antoniego Stawarza, który odegrał ogromną rolę w oswobodzeniu Krakowa.
Proponowana trasa zwiedzania.
Błonia Krakowskie (ul. Oleandry), Pomnik Józefa Piłsudskiego (ul. Piłsudskiego), Planty przed Collegium Novum, ul. Lasoty 3 (Podgórze), okolice Korony (Podgórze), Biblioteka Wojewódzka (ul. Rajska), Wieża Ratuszowa (Rynek Główny), Cmentarz Rakowicki, Krypta pod Wieżą Srebrnych Dzwonów (Katedra Wawelska), Kopiec Piłsudskiego
