Cóż może bardziej kojarzyć się z naszym miastem niż powstanie, które nazywane jest krakowskim. Wydarzenia z przełomu lutego i marca 1846 roku nie przyniosły jakichś spektakularnych rozstrzygnięć ani sukcesów. Zostawiły one jednak w strukturze miasta pewne ślady, którym watro się przyjrzeć spacerując ulicami, placami Krakowa, czy odwiedzając jego cmentarze.
Powstanie krakowskie, jego przebieg i skutki.
Upadek powstania listopadowego utworzył z Krakowa główny ośrodek konspiracji niepodległościowej. Działali tutaj emisariusze polskiej emigracji. Utworzono kilka organizacji, które starały się roztaczać swoją działalność na pozostałe zabory. W latach 40 XIX wieku z inicjatywy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego zaczęto coraz częściej mówić o nowym powstaniu. Od 1845 r. projektowano już jego przebieg oraz skład rządu. Mieli do niego wejść przedstawiciele zaboru austriackiego i pruskiego. Aresztowania w Wielkopolsce pokrzyżowały te plany. Ostatecznie władze mieli przejąć: Jan Tyssowski (Galicja), Jan Alcyato (TDP) i Ludwik Gorzkowski (Kraków).
Rewolucyjne wrzenie doprowadziło do pojawienia się w Krakowie wojsk austriackich generała Collina w dniu 18 lutego 1846 r. (niewielki korpus – ok. 1 tys. ludzi). Władze powstańcze miały ogromny dylemat czy rozpoczynać powstanie, gdyż docierały też informacje o wystąpieniach chłopskich przeciw szlachcie. Zdecydowano się jednak na podjęcie nierównej walki. Powstanie wybuchło w nocy z 21 na 22 lutego. Walczącym udało się opanować miasto, ponieważ gen. Collin wyprowadził swoje oddziały do Podgórza. Utworzono Rząd Narodowy Rzeczpospolitej Polskiej, na którego czele stanęli Tyssowski, Gorzkowski i Aleksander Grzegorzewski. Ostatecznie od 24 lutego władze dyktatora przejął Jan Tyssowki. Nowy rząd uznany przez władze emigracyjne jako jedyny reprezentujący Polskę na arenie międzynarodowej. Posiadał on Radę Ministrów, która zajmowała się edukacją, skarbem, administracją, sprawami sądowymi i religią. Wydano również manifest zapowiadający ogromne zmiany polityczne i społeczne, w tym uwłaszczenie chłopów.
Pomimo małych możliwości powstańczego rządu starano się zorganizować wojsko zwane Siłą Zbrojną Narodową. Dotkliwie odczuwano brak wyższych oficerów i charyzmatycznych przywódców. Starano się jednak działać, aby utworzyć oddziały piechoty (kosynierów), jazdy (krakusów), artylerii a nawet zaplecze logistyczne i medyczne. Żołnierze kwaterowali przejętych budynkach przy Pałacu Wielopolskich, Biskupim, ul. Brackiej a nawet na Wawelu. Duży entuzjazm ludności pozwolił zebrać kilka tysięcy ochotników. W większości byli oni jednak słabo uzbrojoną siłą w porównaniu z wojskim austriackim. Do głównych dowódców powstania należeli Erazm Skarżyński – dyktator wojskowy oraz Ludwik Mazaraki – twórca pułku krakusów. Jedyną większą potyczką, jaką stoczono była bitwa pod Gdowem 26 lutego, gdzie powstańcy ulegli armii austriackiej dowodzonej przez Ludwika von Bendeka. Nie udało więc rozszerzyć powstania poza obszar najbliższych okolic Krakowa. Inne wystąpienia miały charakter epizodyczny.
Znaczącą rolę w powstaniu odegrał jego ideolog – emisariusz TDP Edward Dembowski. Chcąc włączyć do powstania chłopów oraz rozszerzyć jego zasięg podjął on procesję patriotyczną, która udała się w kierunku Podgórza w dniu 27 lutego. Tam wojska austriackie ostrzelały demonstrujących, w wyniku czego faktyczny przywódca powstania zginął. Po śmierci Dembowskiego i porażkach powstańców na innych obszarach, władze zdecydowały się na opuszczenie Krakowa i przekroczenie granicy pruskiej. 3 marca Jan Tyssowski zakończył działalność Rządu Narodowego, wraz z ok. 1500 ludzi opuścił Kraków i poddał się wojskom pruskim w okolicach Bierunia.
W wyniku upadku powstania krakowskiego zlikwidowano Wolne Miasto Kraków a jego obszar wcielono do Austrii w listopadzie 1846 r. Przez jakiś czas w mieście stacjonowały wojska trzech zaborców. Zlikwidowano wszelkie odrębności administracyjne. Uczestnicy powstania byli osadzani w więzieniach oraz sądzeni. Część z nich poniosła śmierć lub została skazana na wieloletnie więzienie.
Równocześnie z wydarzeniami krakowskimi wybuchła też rewolta chłopska przeciwko szlachcie i ziemiaństwu, która przeszła do historii jako rabacja galicyjska. Inspirowani przez władze austriackie włościanie dokonywali masowych napadów na dwory, które najczęściej kończyły się pogromami członków rodzin wyższych stanów oraz urzędników dworskich i rządowych. W znacznym stopniu przyczyniły się one do zahamowania rozwoju powstania krakowskiego oraz odwrócenia się od niego ludności chłopskiej. Widziała ona możliwość odwetu za wielowiekową pańszczyznę i możliwość podniesienia swojego statusu finansowego i społecznego. Pomimo działalności emisariuszy takich jak Julian Goslar czy Edward Dembowski, nie udało się włączyć chłopów do powstania. Poszli oni za hasłami m.in. starosty tarnowskiego Josepha Breinla von Wallersterna, który wmówił im, iż przygotowany zryw niepodległościowy to wystąpienie szlachty przeciwko ludności włościańskiej. W wyniku działań rabacji trwającej od 18 lutego do końca marca 1846 roku zniszczono 500 dworów od Wieliczki poprzez Bochnie, Tarnów aż po Jasło. Zamordowano od kilka tysięcy osób, w tym ziemian, urzędników i księży. Rabacja pogrzebała powstanie. Kiedy ono upadło władze austriackie i wojsko spacyfikowało brutalnie ludność chłopską.
Co było krakowskiego w powstaniu?
Właściwie to, nie licząc innych epizodów na terenie Galicji i pozostałych zaborów, powstanie toczyło się w dwóch miastach – Krakowie i Podgórzu. Obecnie tworzą one jeden organizm miejski, dlatego śladów po nim możemy szukać po obydwu stronach Wisły. Przy Rynku Głównym miała miejsce pierwsza faza powstania. Tutaj w Kamienicy Krzysztofory (Rynek Główny 35) odbywały się tajne obrady, które wyłoniły Rząd Narodowy w dniu 22 lutego. Następnym punktem na mapie jest Kamienica Szara (Rynek Główny 6), gdzie dzień po ogłoszeniu powstania przeniosły się władze wraz dyktatorem Janem Tyssowskim. Inne miejsca to areny pierwszych walk powstańczych z nocy 21 na 22 lutego 1846 roku w tym ul. Koletek (w tym czasie Mikołaja Kopernika), gdzie o 4 rano padły pierwsze strzały; ulica Lubicz, gdzie Eustachy Belli starł się ze szwoleżerami austriacki; Planty pomiędzy ul. Mikołajską i Szpitalną – teren walk z piechotą; Plac św. Idziego i ul. Stradomska – obszar starć w pierwszym etapie powstania. Wiodącą rolę w powstaniu odegrał Edward Dembowski, dlatego upamiętniono go dwukrotnie: na Starym Cmentarzu Podgórskim znajduje się jego grób z inskrypcją dot. wydarzeń z 1846 roku oraz na pl. Lasoty również w Podgórzu usytuowane, gdzie jest jego popiersie autorstwa Karola Potępy z 1966 r. Ostatnią grupą obiektów są kościoły i inne miejsca publiczne, które na czas powstania i po jego upadku zmieniono na lazarety, a następnie więzienia, gdzie przetrzymywano walczących. Można by tutaj wymienić kościół św. Wojciecha, klasztory Dominikanów, Bernardynów i Paulinów, Więzienie św. Michała czy budynek Magistratu Wolnego Miasta Podgórza (Rynek Podgórski 1), których użyto jako tymczasowych aresztów i cieszących się złą sławą więzień. Jeszcze w czasie walk, zajazd „Pod Jeleniem” (Rynek Podgórski 12) zmieniono na lazaret powstańczy. Polegli w walkach zostali upamiętnieni w zbiorowej mogile XIX-wiecznych powstań narodowych jako uczestnicy wydarzeń 1846-1849 na Cmentarzu Rakowickim.
Proponowana trasa zwiedzania.
Rynek Główny (Kamienica Krzysztofory, Kamienica Szara), Rynek Podgórski, Plac Lasoty, Cmentarz Podgórski Stary, Cmentarz Rakowicki
