Jednym z największych powstań narodowych w XIX wieku było zbrojne wystąpienie Polaków w listopadzie 1830 roku przeciwko panowaniu rosyjskiemu w Królestwie Polskim. Przyjrzyjmy się dzisiaj losom powstania oraz pewnym wpływom, które miało ono na Kraków i jego dzieje.
Powstanie listopadowe: przyczyny, przebieg, skutki.
Głównymi przyczynami powstania było łamanie przez cara konstytucji nadanej Królestwu Polskiemu po Kongresie Wiedeńskim oraz brutalne postępowanie urzędników na czele z księciem Konstantym. Polacy dążyli do uzyskania własnego suwerennego państwa pozbawionego obcych wpływów. Dodatkowo do kraju napływały informacje o rewolucjach w zachodniej Europie, które miałyby być tłumione przy pomocy wojska polskiego. Sympatie wśród żołnierzy znajdowały się jednak po stronie rewolucjonistów.
Już w latach 20 powstały pierwsze grupy opozycji legalnej (kaliszanie – bracia Niemojewscy) oraz po zakazie ich działalności spiskowe, takie jak: Wolnomularstwo Narodowe, Towarzystwo Patriotyczne, Filomaci i Filareci. Od 1828 roku zaczęło działać tajne Sprzysiężenie Podchorążych w warszawskiej szkole podoficerskiej. To właśnie oni na czele z podporucznikiem Piotrem Wysockim rozpoczęli powstanie w nocy 29 na 30 listopada 1830 roku. Spiskowcy osiągnęli tylko częściowy sukces. Udało się zdobyć kilka ważnych budynków Warszawy, wojska rosyjskie wycofały się ze stolicy. Nie powiodło się jednak pojmanie księcia Konstantego oraz włączenie szerszych warstw społeczeństwa do walki. Szybko nad powstaniem przejęła władzę Rada Administracyjna, która przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Od 5 grudnia dyktatorem powstania został gen. Józef Chłopicki. W dniu 25 stycznia 1831 roku doszlo do detronizacji cara Mikołaja I. Władza znalazła się w rękach Rządu Narodowego z Adamem Czartoryskim na czele. Pomimo prób znalezienia sojuszników nie udało się nakłonić żadnego państwa europejskiego do pomocy. Także niższe warstwy społeczne nie poparły powstania.
Generał Józef Chłopicki
Wojna wybuchła po wkroczeniu wojsk rosyjskich pod dowództwem Iwana Dybicza do Królestwa w lutym 1831 r. Pomimo przewagi liczebnej Rosjanom nie udało się zdobyć Warszawy. Polacy pokonali ich w bitwie pod Olszynką Grochowską 25 II 1831 r. Wojska Królestwa Polskiego pokonały jeszcze kilkukrotnie siły carskie, m. in. pod Wawrem, Dębem Wielkim, Iganiami, jednak w decydujących starciach pod Ostrołęką (26 V) i podczas obrony Warszawy w wrześniu 1831 roku musiały uznać wyższość Rosjan pod dowództwem Iwana Paskiewicza. Pomimo początkowych sukcesów i rozszerzenia powstania na ziemie litewskie w październiku walki dobiegły końca.
W dużej mierze wojna została przegrana przez niezdecydowanie dowódców oraz brak współpracy w społeczeństwie polskim. Znaczącym czynnikiem była także ogromna przewaga militarna Rosjan. Najważniejszymi skutkami przegranej Polaków były represje wobec uczestników: kary śmierci, zsyłki na Sybir, konfiskata majątków, a także ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego oraz Wielka Emigracja.
Ślady powstania listopadowego w Krakowie.
W okresie powstania Kraków był częścią Rzeczpospolitej Krakowskiej – niewielkiego, marionetkowego państwa na styku trzech mocarstw. Kontrolę nad nim sprawowali komisarze desygnowani przez zaborców. Znaczącą rolę odgrywał także Senat i jego prezes. W tym okresie na jego czele stał Stanisław Wodzicki. Był on przedstawicielem konserwatystów, współpracował z dworami Austrii, Prus i Rosji w walce z liberałami i demokratami. Środowiskiem opozycyjnym był także uniwersytet i jego studenci. Przed wybuchem powstania w Krakowie dominował jednak car Mikołaj I i jego przedstawiciele.
Stanisław Wodzicki
Po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej miasto stało się miejscem przemytu broni i pośrednikiem w kontaktach dyplomatycznych. Na przełomie 1830/1831 roku doszło do najbardziej znaczących działań. 4 grudnia utworzono gwardię narodową, 16 stycznia opozycja z Janem Gudrajczykiem na czele aresztowała Stanisława Wodzickiego. Po rezygnacji ze stanowiska oupuścił on Kraków po dniach. W tym okresie w mieście rezydował przedstawiciel Rządu Narodowego hr. Ludwik Morsztyn. Młodzież krakowska bardzo ochoczo przystępowała do powstania. Miejscowi bankierzy (Jan Nepomucen Walter, Bochenkowie) zajmowali się zakupem broni. W ostatnim etapie wojny wielu emigrantów znalazło tu stałe (Józef Chłopicki) lub czasowe (Adam Jerzy Czartoryski) schronienie. We wrześniu 1831 Kraków został na 2 miesiące zajęty przez wojska rosyjskie. Wraz z upadkiem powstania w mieście nastąpiło sukcesywne ograniczanie swobód obywatelskich oraz działania na rzecz włączenia Krakowa do Austrii. Początkowo starano się odbudować opozycję oraz zorganizować życie konspiracyjne. Przyczyniło się to jednak to okupacji Krakowa, która trwała od 1836 r. i ostatecznej likwidacji odrębności miasta w latach 40 XIX wieku.
Miejscem, gdzie doszło do najgłośniejszych wydarzeń roku 1831 w Krakowie był Pałac Wodzickich na ul. Św. Jana 11. Rodzina prezesa Sentatu WM Krakowa była jego właścicielami od 2 połowy XVIII wieku i tutaj właśnie miało miejsce aresztowanie Stanisława Wodzickiego. Oprócz tego przy Kościele Kapucynów miały się odbywać błogosławieństwa ochotników wyruszających do walki, a na Wawelu w szpitalu leczono chorych na cholerę żołnierzy. Jeśli chciałoby się poszukać w mieście innych śladów powstania i ludzi z nim związanych warto przyjrzeć się kilku miejscom. Na Rynku Głównym znajdują się kamienice, w których mieszkali uczestnicy wojny z 1831 roku po jej zakończeniu. Pod numerem 12 miał zamieszkiwać gen. Henryk Dembiński, późniejszy uczestnik węgierskiej Wiosny Ludów. Drugą postacią, która na dłużej zagościła w Krakowie był gen. Józef Chłopicki. Bardzo często zmieniał on miejsca swego pobytu. W 1846 roku na krótko mieszkał na Rynku Podgórskim w domu „pod Jeleniami”. Pod 16 na Rynku Głównym w Kamienicy Morsztynowskiej przebywał podczas rewolucji krakowskiej i Wiosny Ludów.W latach 1850-1853 zamieszkiwał na Floriańskiej pod nr 33. W 1853 roku pomieszkiwał na Rynku Głównym 13 w kamienicy o aptekarskich tradycjach. Do Pałacu Spiskiego, a w szczególności do sklepu jubilera Modesa, miał w zwyczaju przychodzić na pogawędki o owczesnej sutuacji politycznej. Ostatecznie osiadł w kamienicy Kencowskiej (Rynek Główny 38), gdzie zmarł w 1854 roku.
W Kościele Św. Trójcy (Dominkanów) także znajdziemy kilka pamiątek związanych z 1831 rokiem. Należą do nich nagrobki członków rodziny Małachowskich, którzy brali aktywny udział w powstaniu oraz w kaplicy Jezusa Ukrzyżowanego marmurowy pomnik nagrobny generała Jana Skrzyneckiego (zm. 1860), dzieło rzeźbiarza Władysława Oleszczyńskiego. Pomnik ufundowany został ze składek społecznych w 1865 staraniem księcia Stanisława Jabłonowskiego, a szczątki generała przeniesiono z Cmentarza Rakowickiego do Dominikanów. W rocznicę bitwy pod Olszynką Grochowską (23-25 II) odprawia się tu nocną msze świętą w intencji poległych, co upamiętnia skromna tablica z białego marmuru.
Inny pomnik stoi także na Plantach. Jest to romantyczna rzeźba Bojana upamiętniająca poetę Bohdana Zaleskiego (zm. 1886) uczestnika powstania listopadowego, twórcę ukraińskiej szkoły poetyckiej.
Uczestnicy powstnia mają także swoją mogiłę na Cmentarzu Rakowickim. Grobowiec Weteranów Powstań 1830/31, 1846/49 i 1863/64 został wzniesiony w latach 80-tych XIX wieku z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Weteranami 1831 r. wg projektu Edwarda Stehlika. W grobowcu pochowano 119 powstańców zmarłych w latach 1885 – 1946.
Z Krakowem związany był również inny dowódca powstania gen. Józef Bem. W okresie edukacji w Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. B. Nowodworskiego) w latach 1801-1809 mieszkał w podkrakowskim Gaju. W czasie powstania listopadowego walczył w bitwie pod Ostrołęką, gdzie uchronił polskie wojska przed totalną klęską. Następnie walczył w Wiośnie Ludów i w Turcji, gdzie zmarł w 1850 roku. W 1929 roku miał miejsce uroczysty pochówek gen. Bema w Polsce. Najpierw jego trumnę przetransportowano pociągiem do Krakowa, a w dniu 29 VI 1929 r. “Drogą Królewską” przewieziono na Wawel. Tutaj udostępniono ją Narodowi. Dzień później szczątki generała trafiły do mauzoleum w Tarnowie. Obecnie Szlak Generała Bema prowadzi z Borku Fałęckiego przez Kobierzyn, Sidzinę, Libertów do rodowej siedziby w podkrakowskim Gaju.
Proponowana trasa zwiedzania.
Kościół Kapucynów, Planty, Pałac Wodzickich, Rynek Główny, Kościół Dominikanów, Wawel, Rynek Podgórski,