Każdego roku pod koniec marca i w początkach kwietnia odżywa w Krakowie pamięć o jednym z pierwszych powstań narodowych, zwanych Insurekcją kościuszkowską z końca XVIII wieku. Zapraszam dzisiaj Państwa na szlak, na którym poznacie miejsca w Krakowie i postacie związane z tymi wydarzeniami, a także ich historyczny kontekst i przebieg.
Kraków pod koniec XVIII wieku.
Pod koniec wieku, w którym doszło do upadku I Rzeczypospolitej Kraków pozostawał miastem prowincjonalnym. Do miasta w bardzo ograniczonym zakresie przenikały myśli i idee oświeceniowe, których nośnikiem była Uczelnia i biskupi krakowscy. Ostatni król Stanisław August Poniatowski koronował się w Warszawie, co również osłabiło prestiż miasta. Przed pierwszym rozbiorem w latach 1768 i 1772 toczyły się tutaj również walki konfederatów barskich z wojskim rosyjskim. Pomimo bohaterstwa obrońców murów miejskich i opanowania fortelem Wawelu, ostatecznie armia Suworowa zajęła Kraków. W tym czasie spłonęły również jego północno-zachodnie peryferia: Wesoła, Kleparz czy Piaski.
Po pierwszym rozbiorze miasto zostało zajęte na pięć lat przez wojska zaborców. Na Kazimierzu Austriacy pozostali jeszcze dłużej. Ostatecznie na przeszło 20 lat Kraków stał się miastem granicznym. Po stronie austriackiej od 1784 r. ulokowano miasto Podgórze. Pomimo postępującego upadku, próby działań podjęły nieliczne jednostki i instytucje. Warto choćby wspomnieć tutaj komisję Boni Ordinis (Porządku), Komisję Edukacji Narodowej czy Hugona Kołłątaja. Zreformowano Uniwersytet, dbano o ład i spokój w mieście. Atrakcją były pokazy balonowe czy otwarcie ogrodu botanicznego w 1783 roku. Ważnym wydarzeniem była wizyta króla w 1787 roku. Mimo, że nie pozostał w Krakowie długo, skarby Wawelu zrobiły na nim duże wrażenie. Polecił więc spisać je Tadeuszowi Czackiemu w 1791 roku, wręcz w ostatniej chwili przed upadkiem Polski.
Po przegranej wojnie z Rosją w 1792 roku oraz wkroczeniu wojsk rosyjskich do Krakowa w mieście zaczęła się rodzić konspiracja, nawołująca do ogólnokrajowego powstania. Sprzyjały temu negatywne nastawienie do zdrajców – targowiczan, którzy pełnili władzę w radzie miejskiej oraz brak udziału Austrii w drugim rozbiorze Polski z 1793 roku.
Przebieg Insurekcji kościuszkowskiej w Krakowie.
Jako jeden z głównodowodzących z wojny z 1792 r. Tadeusz Kościuszko był przewidziany na wodza naczelnego powstania. Tajne sprzysiężenie zostało zawiązane już wcześniej na emigracji w Lipsku. Należało do niego wiele wybitnych postaci: Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj. Przed wybuchem powstania późniejszy naczelnik przebywał jeszcze we Francji, gdzie lobbował u rewolucjonistów za sprawą polską. W jesieni 1793 r. znalazł w Podgórzu, gdzie omówiono plan przyszłego powstania. Wiosna następnego roku przyniosła intensyfikację działań. Buntowano się szczególnie przeciwko redukcjom w polskiej armii.
W Krakowie miały miejsce pierwsze wydarzenia powstańczego zrywu. Tutaj na Rynku Głównym w dniu 24 marca 1794 roku około godziny 10 Tadeusz Kościuszko złożył przysięgę narodowi polskiemu, ogłaszając wybuch Insurekcji i przejęcie funkcji Naczelnika Państwa. Wcześniej jeszcze wysłuchał mszy w kościele oo. kapucynów i wraz z gen. Józefem Wodzickim poświęcił swoją szablę. Dzień ten był ogólnie pasmem bardzo podniosłych i symbolicznych momentów. Po swojej przysiędze z Rynku Głównego powtórzył ją jeszcze w Kościele Mariackim, a następnie udał się na Kazimierz, gdzie pod Starą Synagogą zwrócił się do ludności żydowskiej, aby wsparła powstanie przeciwko państwom rozbiorowym. Akt powstania odczytano także w Izbie Pańskiej krakowskiego ratusza. T. Kościuszko za siedzibę dla swojego sztabu obrał Kamienicę Szarą przy Rynku Głównym.
Pierwsze dni powstania były pełne prac fortyfikacyjnych oraz ogólnego niepokoju o dalsze jego losy. Kościuszko zabiegał o poparcie dla powstania wśród duchowieństwa katedralnego i profesorów uniwersyteckich. Wojska naczelnika w tym czasie obozowały pod Krakowem na terenie wsi Prądnik. Następnie ruszyły do walki z wojskiem rosyjskim w kierunku Warszawy. Po zwycięskiej bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794 r.) do miasta dotarły informacje o rzekomej klęsce. Zmobilizowało to mieszkańców do stawienia się na murach. Jednak już dzień później okazało się, iż Polacy odnieśli zwycięstwo. Świętowano je bardzo hucznie. Szczególnym dniem był 7 kwietnia, kiedy na Rynek wprowadzono 12 zdobycznych armat oraz łupy i jeńców. Rannych ulokowano w szpitalach na Grodzkiej i Kazimierzu. W bitwie mieli wyróżnić się krakowscy kosynierzy na czele z Wojciechem Bartosem, późniejszym Bartoszem Głowackim. 8 kwietnia, przebywając ostatni raz w Krakowie, Tadeusz Kościuszko nadał mu stopień oficerski w regimencie Grenadierów Krakowskich. Był to moment wielkiego szczęścia i nadziei na zwycięstwo. W kościołach śpiewano Te Deum, w Katedrze brzmiał Dzwon Zygmunta.
W następnych miesiącach Kraków nie był już świadkiem najważniejszych wydarzeń powstania. W maju profesorowie Uniwersytetu podarowali klejnoty na rzecz skarbu wojskowego. Tutaj też, za współpracę z Rosjanami, został ścięty ksiądz Michał Dziewoński. Po opuszczeniu miasta przez T. Kościuszkę jego komendantem od 18 kwietnia został gen. Ignacy Wieniawski. Niedoświadczony oficer, dysponując dosyć liczną załogą i armatami, poddał jednak miasto Prusakom 15 czerwca i sam uciekł na Podgórze. Został za to zaocznie zdegradowany i skazany na karę śmierci. W jesieni 1794 roku miały miejsce ostatnie akty powstania, które niestety poniosło klęskę. Dla Krakowa bardzo tragiczna w skutkach okazała się okupacja pruska. W październiku 1795 roku ogołocili oni skarbiec wawelski i wywieźli polskie insygnia koronacyjne. Chwilę później, w ramach III rozbioru, Kraków stał się częścią Austrii. Za ostatnie wydarzenia związane z powstaniem i jego upamiętnieniem można jednak uznać 1818 rok i pochówek Tadeusza Kościuszki w Katedrze Wawelskiej oraz usypanie Kopca jego imienia w latach 20 XIX wieku.
Miejsca związane z powstaniem.
W Krakowie znajdziemy bardzo wiele miejsc związanych z Insurekcją, jej wodzem Tadeuszem Kościuszką oraz innych upamiętniających wydarzenia z końca XVIII stulecia. Zacznijmy od Rynku Głównego. Tutaj w dwóch kamienicach: Liszkowskiej (nr 45) oraz „Margrabskiej” (nr 47) miał nocować Kościuszko w 1775 oraz 1792 roku. Na pierwszej z nich znajdziemy nawet tablicę, która to upamiętnia. Rynek Główny to również Kościół Mariacki i renesansowe cyborium, przy którym T. Kościuszko składał drugi raz swoją przysięgę. Obok świątyni znajdują się też inne domy (nr 5), przed którym stracono ks. Michała Dziewońskiego oraz Szara Kamienica (nr 6), w której stacjonował sztab Tadeusza Kościuszki. Przypomina o tym tablica po lewej stronie od wejścia. Obecnie, będąc na Rynku, można także podziwiać artystyczne wizje wydarzeń związanych z Insurekcją, odwiedzając Sukiennice czy Pałac Krzysztofory. Tutaj bowiem znajdują się obrazy Michała Stachowicza oraz Jana Matejki ukazujące przysięgę i bitwę pod Racławicami. Po drugiej stronie Rynku w bliskiej odległości Ratusza znajdziemy płytę upamiętniającą przysięgę z 24 marca 1794 roku. Izba Pańska w siedzibie rajców, w której popisano akt powstania, nie zachowała się do naszych czasów. Inne miejsca związane z powstaniem to narożnik ul. Studenckiej i Podwala, gdzie w nieistniejącym Pałacu Wodzickich spał z 23 na 24 marca późniejszy Naczelnik, Kościół oo. kapucynów (msza, poświęcenie szabel i przysięga) i Stara Synagoga, gdzie znajduje się płyta upamiętniająca wezwania do walki z Ojczyznę. W niewielkim kościółku znajduje się też pomnik poległego w czasie Insurekcji gen. Józefa Wodzickiego.
Kolejną grupą obiektów są miejsca związane z uroczystym pogrzebem Tadeusza Kościuszki z 1818 roku. Jego trumna przez jakiś czas była wystawiona w Kościele św. Floriana na Kleparzu, a następnie przeniesiona do Katedry Wawelskiej. Tutaj w Krypcie Leonarda zostały złożone jego doczesne szczątki. Przy wejściu na Wzgórze Wawelskie mamy również piękny, konny pomnik Kościuszki z 1921 r. Burzliwa historia tego dzieła to również część tradycji kościuszkowskiej w Krakowie,, która mimo destrukcyjnego wpływu II wojny światowej przetrwała, a nawet uległa wzmocnieniu w czasach PRL-u.
Chyba najbardziej znanym i jednocześnie nietypowym monumentem upamiętniającym powstanie i jego przywódcę jest Kopiec Kościuszki. Został on usypany w latach 1820-1823 na górującym nad Krakowem wzgórzem Sikornik. Złożono w nim ziemię z miejsc bitew, w których brał udział Naczelnik Insurekcji. W okresie zaborów był miejscem, do którego przybywały tłumy Polaków by złożyć mu hołd. Obecnie jest bardzo popularnym punktem wycieczek, z którego roztacza się wspaniała panorama miasta. Otacza go dawny fort austriacki z kaplicą bł. Bronisławy. W jego wnętrzach znajdują się wystawy poświęcone Kościuszce oraz twierdzy krakowskiej i dążeniom Polaków do niepodległości.
Na obrzeżach Krakowa znajdują się również inne miejsca związane z insurekcją, m.in. Dworek Białoprądnicki oraz cmentarze: Rakowicki i Salwatorski z grobami powstańców.
Warto też dodać, iż tradycja powstania w Krakowie była i jest bardzo żywa. Znajdują się tutaj ulice: Kościuszki, Kosynierów, Bartosza Głowackiego, szkoły noszące imię Naczelnika oraz liczne popiersia ulokowane w budynku Magistratu (Pl. Wszystkich Świętych), Parku Jordana, zbiegu ul. Topolowej i Rakowickiej czy Politechnice Krakowskiej, noszącej jego imię i otoczonej pozostałościami dawnych fortyfikacji z 1794 roku.
Uzupełnieniem zwiedzania mogą być wizyty w Pałacu Krzysztofory, Muzeum Czartoryskich czy gmachu głównym Muzeum Narodowego, gdzie znajdują się liczne pamiątki i ślady Insurekcji oraz jego wybitnego Naczelnika.
Proponowana trasa zwiedzania
Kościół Kapucynów, Rynek Główny, Katedra Wawelska, Kopiec Kościuszki, Stara Synagoga, Muzea: Narodowe, Krzystofory, Czartoryskich, Sukiennice